Wat ik mis in de anorexia-documentaire “Emma wil leven”

De documentaire “Emma wil leven” van Jessica Villerius * is een aangrijpend portret van Emma Caris, een tienermeisje met anorexia dat wil leven doch langzaam maar zeker – ondanks alle hulp en alle klinieken – sterft.
+

In mijn familie was ik 7 jaar lang getuige van anorexia en boulimia. Anorexia is net als depressie een uiterst moeilijk fenomeen dat zich in de zwaarste vormen nauwelijks laat beïnvloeden.

En ofschoon ik geen mensen met anorexia begeleid en ook geen oplossing weet, wil ik hier toch graag een paar belangrijke kanttekeningen plaatsen. Ook omdat de begeleiders van Emma aangeven dat ze blijven zoeken naar iets wat wel zou kunnen helpen. Ik begeleid immers wel mensen met angsten en met relatief veel en snel succes.

Ik denk deze kanttekeningen te mogen plaatsen omdat ik als ervaringsdeskundige op het gebied van hardnekkige depressie heb mogen beleven dat er een bijzondere manier van bevrijding is die een volledig nieuw licht op de werking van anorexia en depressie kan laten schijnen. En die manier is niet een psychologische benadering.
=

Innerlijke voorstellingen en angsten
Emma Caris wilde filmmaker worden. Dat gegeven valt mij meteen op, maar uit niets in de gehele benadering, noch in de docu noch in de nabespreking, blijkt dat dat opgemerkt wordt en dat het belang daarvan wordt ingezien. Blijkbaar weet niemand in die kringen hoeveel ingangen tot bevrijding van angsten gevonden kunnen worden via beeldend denken.

Laat ik hier alvast stellen: mensen met angsten zijn veelal mensen met innerlijke voorstellingen, met beelden en filmpjes die zich supersnel afspelen in het brein. En iedereen weet: een beeld zegt meer dan 1000 woorden. En wanneer de aard van die innerlijke voorstellingen beangstigend wordt, dan krijgen zij supersnelle en intense angstaanvallen, die niets anders zijn dan normale chemische lichamelijke reacties op potentieel gevaar. Het probleem hier is echter: de reagerende cellen in het lichaam weten niet of het gevaar werkelijk is (Bokito, een gorilla van 150 kilo, komt in Diergaarde Blijdorp regelrecht op jou af) of innerlijk voorgesteld (stel je voor hoe een gorilla van 150 kilo op je afstormt).

De meeste mensen met angsten die ik mag begeleiden, zijn mensen met sterke visuele reacties op taal, handelingen en confrontaties en die visuele reacties worden binnen een seconde omgezet in overeenkomende lichamelijke gewaarwordingen.
=

Neuro-fysiologie versus psychologie
Je kunt een nieuw licht werpen op het gedrag van mensen wanneer je beseft dat het hebben van taalgedachten en beeldgedachten met de bijbehorende gevoelens wel een psychologisch uiterlijk hebben, maar binnenin voornamelijk neuro-fysiologische processen zijn.

Laten we eens twee uitspraken vergelijken van Asli Hoeks, als ex-anorexia-patiënt aanwezig bij de nabespreking van het BNN-programma waarin de documentaire “Emma wil leven” getoond werd (op ongeveer 57 minuten van * ).

Uitspraak 1 van Asli Hoeks over wat anorexia is:
“(Het is) een soort monster dat in mijn hoofd zat en wat mij regels oplegde, wat ik wel mocht en wat ik niet mocht en hoe ik dingen moest doen. Hoe ik bijvoorbeeld mijn eten moest opdelen voordat ik het mocht opeten.”
Uitspraak 1 is een beeldende uitspraak die via een neuro-fysiologisch pad het lichaam zal raken.
Hoeks getuigt hier van de werking van haar visuele brein: een bemoeizuchtig en dwingend monster. We zulle nooit weten hoe dat er destijds in haar hoofd uitzag.

(Ik moet nu denken aan de duivel, het beeld dat ik zelf had bij mijn overweldigende en verlammende depressiesymptomen.)

Vervolgens stelt presentatrice Sophie Hilbrand vragen vanuit een psychologisch kader, zoekend naar een taalkundig en analytisch perspectief. Asli Hoeks weet niet precies hoe de anorexia bij haar ontstaan is. Ze spreekt van een combinatie van factoren en zegt dan het volgende.

Uitspraak 2 van Asli Hoeks over wat anorexia is:
“Het is iets wat je vooral voor jezelf wilt houden… het is je controle… het is je houvast. Het is eigenlijk op dat moment alles wat je hebt en dat laat je je niet zomaar afpakken. Je hebt 1001 manieren gevonden om daar omheen te praten.”

Uitspraak 2 is een psychologische vertaling. Deze uitspraak toont een damesbladgetuigenis die feitelijk de intense werking van de neuro-fysiologische mechanismes goed omschrijft.
Die mechanismes spelen zich af in ons Onbewuste, ze zijn hardnekkig (in feite een bewijs van goede neuro-fysiologische werking), de processen zijn niet te voorspellen en het moment van hun ontstaan is niet met zekerheid vast te stellen. Maar dat die mechanismes gaan werken dankzij het beeldende brein, dat is in deze uitspraak onvindbaar.

Zie en voel je nu het verschil tussen de psychologische benadering en de neuro-fysiologische?
=

Hoe psychologische benaderingen neuro-fysiologische benaderingen hinderen
Ik vertel je dit alles omdat neuro-fysiologische kwesties niet per se psychologisch benaderd hoeven te worden. Sterker nog: de psychologische benadering kan, na aanvankelijk een goede ingang geweest te zijn, alleen maar hinderen in de neuro-fysiologische aanpak, simpelweg omdat elke psychologische benadering extra beelden zal toevoegen en daarmee het woud van gevoelens en emoties zal doen uitdijen.
En willen we nou juist niet datzelfde woud leren beheersen en laten inkrimpen?

Als je het mij vraagt, dan geldt: een psychologische benadering is op den duur nadelig voor de vermindering van de symptomen van zowel depressie als anorexia. De psychologische benadering houdt enerzijds de symptomen in stand en kan ze zelfs versterken en biedt anderzijds een zwak tegenwicht aan de krachtige mechanismes uit het neurologische en fysiologische stelsel.

De psychologische benadering, zoals die uit de documentaire goed naar voren komt (veel liefde, zorg en praten, met al dan niet gedwongen voedseltoediening), toont hoe krachtig en dwangmatig de patiënt zich kan blijven verzetten tegen elke verandering van buitenaf, zelfs als die persoon inziet dat alle hulp noodzakelijk is.

Pleit ik hier nu voor het gebruik van medicijnen en andere chemische middelen?
Nee.
Ik pleit voor kijken en beseffen naar wat conditionering is, en hoe de enorme hardnekkige kracht van neuro-fysiologische mechanismes ons gedrag regeert, veel krachtiger en veel meer dan psychologische inzichten en overtuigingen.
=

Conditionering en wilskracht
Ik ga ervan uit dat je de conditioneringsproeven van Pavlov kent, die honden africhtte om spijsverteringssappen af te scheiden bij het horen van een auditief signaal (metronoom, belletje) in plaats van bij het zien en ruiken van voer.
Deze bijzondere en wrede proeven tonen indirect het volgende aan: je kunt met een psychologische benadering geen neuro-fysiologisch mechanisme stopzetten. Of denk jij dat de hond van Pavlov – stel dat hij zou kunnen denken – na zijn conditionering met wilskracht het vrijkomen van speeksel en spijsverteringssappen in zijn maag nog kan tegenhouden met het krachtige voornemen om zich niet meer te laten bedotten door die metronoom of dat belletje?
“Morgen ga ik beginnen,” zou zo’n hond dan kunnen denken.
=

De wilskracht van de patiënt haalt het niet
“Morgen ga ik beginnen,” zegt Emma op het allerlaatst.
Met eten. Met aankomen.
En ze is er doodsbang voor.

Het blijft mij een raadsel hoe therapeuten en begeleiders denken te kunnen werken aan de gezondheid van iemand zonder diens angsten weg te nemen. Angst is een verschijnsel in een mens dat zich bij uitstek kenmerkt door een overweldigende impuls en het onvermogen van de angstbelever om daar iets aan te veranderen: de angst is vele malen groter dan de wilskracht van de patiënt.

Kinderarts Annemarie van Bellegem stelt in de nabespreking: anorexia heeft relatief weinig met eten te maken, maar meer met angst, controle en grip houden. En dat gaat je leven regeren.
Ook zij schenkt ons een beeld van angst dat ze waarschijnlijk van een van haar patiënten heeft opgepikt: “De angst is zo groot dat iemand die moet eten bijvoorbeeld het gevoel heeft letterlijk een brandend huis te worden ingestuurd.”

Beelden, beelden, beelden.
=

Televisie & de visie van Milton Erickson
Het medium televisie brengt gebeurtenissen in beeld en wordt zodanig opgezet dat ze de aandacht trekt en de emoties van de kijker zal raken. Werken met film heeft altijd te maken met het vertellen van een verhaal en de beelden daarbij hebben een spanningsopbouw nodig.

Ik weet niet wat er in de documentaire tijdens de montage is weggelaten, maar wat ik gezien heb is een portret wat zich kenmerkt door psychologisering, door emoties, goede bedoelingen en heel veel liefde. In de documentaire blijkt duidelijk dat Emma een visueel ingesteld meisje is en heel gevoelig, en de correlatie tussen gevoeligheid en een visueel ingesteld brein komt niet aan de orde. ** /  *** Er lijkt zelfs geen van vermoeden te zijn.

De succesvolle psychiater Milton Erickson (1901-1980) sprak over anorexia als een zeer gecompliceerd mechanisme in een mens dat niet rechtgezet kon worden met behulp van goed bedoelde liefde en vriendelijkheid. Dat leidde meer dan eens tot de dood, was zijn stellige conclusie. Dat is dweilen met de kraan open.
=

Vrij van depressie
In depressie spelen zich ook monsterlijke taferelen af in het hoofd van de patiënt.
In mijn boek “Vrij van depressie in 21 dagen” heb ik beschreven hoe ik – nu 9 jaar geleden – per ongeluk ben gestuit op een aanpak die mij binnen twee weken van alle depressiesymptomen bevrijdde. Een methode die niets met psychologie te maken had.

Toen ik 3 jaar geleden mijn verhaal vertelde aan een vriendelijke en jonge psychiater die met me wilde samenwerken, zag ik zijn ogen rustig blijven… maar dat hij kon niet voorkomen dat zijn wenkbrauwen fronsten. Het is ook echt raar wat me is overkomen; ik heb het vijf jaar aan niemand durven te vertellen.

Pas na die vijf jaar begreep ik volledig wat ik precies beleefd en dat die fenomenen inwerkten op mijn neuro-fysiologische bouw. Psychologisch gezien leken de stemmen in mijn hoofd en innerlijke beelden vooral op wanen.

Ik ben de levende getuige: al negen jaar ben ik vrij van depressiesymptomen (neerslachtigheid, me terugtrekken en verstoppen, angst voor mensen en contact, niet kunnen genieten, het liefst willen verdwijnen en dood gaan). Wat een energie heb ik sindsdien overgehouden! 😀

Met dank voor het lezen en met vriendelijke groet,
Tura Gerards

*: BNN-programma met de docu “Emma wil leven” van Jessica Villerius

**: https://depressiestoppen.nl/blog/hoe-depressie-ondersteund-wordt-door-beelden/

***: https://depressiestoppen.nl/blog/depressief-door-dagelijks-denken/